माझी भटकंती - किल्ले घेरा दातेगड उर्फ सुंदरगड

 किल्ले घेरा दातेगड उर्फ सुंदरगड भाग १

                  

छ. शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्यातील नावाप्रमाणेच सुंदर परंतु दुर्लक्षित किल्ला म्हणजे घेरा दातेगड उर्फ सुंदरगड हा होय. मध्ययुगामध्ये चिपळून - पाटण - कराड - विजापुर - विजयनगर हा एक महत्वाचा व्यापारी मार्ग होता. या मार्गावर देखरेख व नियंत्रण ठेवण्यासाठी रस्त्या लगत अनेक लहान मोठे किल्ले बांधले गेले. जंगली जयगड, गुणवंत गड, घेरा दातेगड, वसंतगड व सदाशिवगड इ. किल्ल्यांचा त्यात समावेश होतो. या सर्व किल्ल्यांमध्ये आपल्या अंगाखांद्यावर असणाऱ्या वैशिष्ट्यपूर्ण व कलात्मक अवशेषांसाठी मनात कायमचा घर करून राहणारा व एक अविस्मरणीय अनुभव देणारा किल्ला म्हणजे दातेगड.

                   सातारा जिल्ह्यातील पाटण तालुक्यात पाटण जवळ अवघ्या हाकेच्या अंतरावर हा किल्ला वसलेला आहे. समुद्र सपाटीपासून या किल्ल्याची उंची १०२७ मि. इतकी आहे. अवघे दोन हेक्टर आकारमान असणारा हा किल्ला आकाराने लहान असला तरी ऐतिहासिक अवशेषांनी समृद्ध आहे.

गडावर जाण्यासाठी वेगवेगळ्या दोन - तीन वाटा आहेत. पाटण बस स्थानकाजवळ चाफोली रोड आहे. ही गाडीवाट असून थेट गडाच्या पायथ्यापर्यंत जाते. या वाटेने पाटण पासून गडा पर्यंत चे अंतर १५ कि. मी. इतके भरते. यातील शेवटचा ३ कि. मी. चा कच्चा रस्ता आहे. गडावर जाणारी दूसरी वाट पाटण शहराजवळील टोळेवाडी  व तिसरी पाटण जवळील बौद्धनगर येथून जाते. टोळेवाडी येथील रस्ता कच्चा असून बौद्धनगर मधून गडावर जाण्यासाठी रुळलेली पायवाट आहे. पायी जावे लागत असल्याने या दोन्ही वाटा थोडीशी दमछाक करणाऱ्या आहेत. या दोन्ही वाटांनी गडपायथ्यापर्यंत पोहोचण्यास साधारण एक ते दीड तास लागतो. गडावर पिण्यायोग्य पाणी नसल्याने पाणी बरोबर न्ह्यावे.

                  गडाची मुख्य चढण फारशी नाही. हा चढ चढायला साधारण दहा ते पंधरा मिनिटे लागतात. गड उत्तर दक्षिण पसरलेला असून गडाला पंधरा ते वीस मीटर उंचीचा नैसर्गिक कडा लाभलेला आहे. उत्तर व पश्चिमेच्या बाजूकडे गडावर जाण्यासाठी दरवाजे आहेत. पण उत्त्तरेकडील दरवाजाची पडझड झाली असून पश्चिम दरवाजा नामशेष झाला आहे. मात्र येथे काही पायऱ्या व खडक कोरून तयार केलेला बुरुज पहावयास मिळतो. उत्त्तरेकडील दरवाजाजवळ पहारेकर्यांच्या खोल्या, गडाचे वैभव असणारी गणपती व हनुमानाची वैशिष्ट्यपूर्ण मूर्ती, पाण्याची टाकी,  गडावर जाणाऱ्या पायऱ्या इ. अवशेष आहेत. विशेष म्हणजे हे सर्व अवशेष काळाकभिन्न काताळात खोदलेले आहेत. गणपती व हनुमानाची वैशिष्ट्यपूर्ण मूर्ती अतिशय सुंदर, सुरेख व रेखीव असून त्यांची ऊंची साधारण पाच फुट इतकी आहे. गणपतीचे कान जास्वंदीच्या फुलासारखे नक्षीदार आहेत. हनुमानाच्या मूर्तिसारखीच एक मूर्ती किल्ले विसापूर वर सुद्धा पहावयास मिळते. 

               हे अवशेष पाहून पायऱ्या चढल्या की आपला गडावर प्रवेश होतो. तेथून डावीकडे या गडाचे वैशिष्ट्य असणारी तलवारीच्या आकाराची काळाकभिन्न खडकात खोदलेली विहीर दिसते. ही विहीर पंचविस ते तीस मीटर लांब, तितकीच खोल व साधारण आठ ते दहा फुट रुंद आहे. या विहिरीला "गेरूची विहीर" असेही म्हणतात. विहिरीमध्ये आत जाण्यासाठी पायऱ्या खोदलेल्या आहेत. या पायऱ्या चेही एक वैशिष्ट्य आहे. ते म्हणजे यातील डावीकडील पायऱ्या उंचीने जास्त असून उजवीकडील पायऱ्या उंचीने कमी आहेत. खाली उतरुन गेल्यावर डाव्या बाजूस एक छोटीशी गुहा दिसते. गुहेची लांबी साधारण दहा फुट, रुंदी सात फुट व ऊंची सहा फुट इतकी आहे. गुहेबाहेर एक नंदी असून गुहेत शिवलिंग आहे. येथे उजेड कमी असल्याने प्रकाशासाठी बैटरीचा वापर करावा लागतो. या गुहेपासून खाली काही अंतरावर पाणी असून ते थेट जवळील कोयना नदीतून येते, अशी समजूत आहे. हे पाणी मात्र पिण्यायोग्य नाही. अशाच प्रकारची एक विहीर वाई जवळील किल्ले कमळगडवरही पहावयास दिसते. 

                 विहीर पाहून वर आलो की विहिरीच्या डावीकडे खडकामध्ये खोदलेले घरांचे अवशेष दृष्टीस पडतात. गडावर इतरत्र ही तुरळक अवशेष व काही ठिकाणी तटबंदी दिसते. या तटबंदीमध्ये काही ठिकाणी वैशिष्ट्यपूर्ण असे शिवकालीन शौचकूप दिसतात. 

            सर्वांगसुंदर अशा दातेगड चा इतिहास मात्र अपरिचित आहे. गडावरील    अवशेषावरुन हा किल्ला पुरातन असावा. तसेच कमळगड व विसापूरच्या निर्मात्यांनी याही किल्ल्याची निर्मिती केली असावी. 

      आदिलशाह तसेच मुघलांच्या ताब्यात काही काळ हा किल्ला होता. शिवकाळात या किल्ल्यावर कचेरी व कायम शिबंदी होती. शिबंदीच्या खर्चासाठी गडा जवळील गावातील जमीन नेमून देण्यात आली होती. मे १८१८ मध्ये कॅप्टन ग्रैंट याने हा किल्ला न लढताच ताब्यात घेतला. या व्यतिरिक्त गडाचा इतिहास माहीत नाही, हे दुर्दैव... 

गडाच्या उत्त्तरेस घेरा दातेगड,  दक्षिणेस टोळेवाडी व पूर्वेस खंडोबाचे मंदीर आहे. गडापासून ८ ते १० कि. मी. अंतरावर धारेश्वर येथे काही लेण्या आहेत. येथे निळकंठ शिवाचार्य ब्रम्हस्वामी धारेश्वर महाराज यांचे वास्तव्य आहे. या लेण्यांमध्ये राम, लक्ष्मण, विरभद्र, आदिश्वर बाबा, केदारेश्वर, महादेव, पाच पांडव इ. देवतांची स्थापणा करण्यात आली आहे. 

असा हा घेरा दातेगड उर्फ सुंदरगड हा किल्ला छोटासाच परंतू अतिशय देखना असून शिवप्रेमी - गडप्रेमींकडून दुर्लक्षित राहिला आहे. गड व गडपरिसारातील निसर्ग आवर्जून पाहण्यासारखा आहे. विशेषतः पावसाळ्यामध्ये हा परिसर अतिशय सुंदर दिसतो. या काळात पश्चिमेकडून वाहणारे जोरदार वारे एक वेगळाच अनुभव देऊन जातात. मात्र तो अनुभवण्यासाठी प्रत्यक्ष गडाचा फेरफटका मारण्याशिवाय गत्यंतर नाही.... !